Integracja sensoryczna czyli prawidłowe reagowanie na poszczególne wrażenia.

Rozpoznawanie oraz analizowanie i zapamiętywanie bodźców sensorycznych jest dla większości z nas czymś zupełnie naturalnym i automatycznym. Potrafimy przypomnieć sobie zasłyszaną kiedyś piosenkę czy smak ulubionej potrawy z dzieciństwa, inaczej reagujemy na czyjś szept, a inaczej na krzyk, idąc po krawężniku zachowujemy równowagę, a widząc w czasie ulewy nadjeżdżający z dużą prędkością samochód odskakujemy na bok, by nie zostać zupełnie zachlapanym wodą z kałuży… Przykłady można wymieniać bez końca. Najważniejsze jest jednak to, by wiedzieć, iż wszystkich tych reakcji kiedyś musieliśmy się nauczyć.
No właśnie… Jak się okazuje, czasami nie jest to takie proste i oczywiste.

Integracja sensoryczna – charakterystyka

Integracja sensoryczna to neurologiczny proces polegający na prawidłowym rozpoznawaniu, segregowaniu, interpretowaniu oraz integrowaniu z wcześniejszymi doświadczeniami wrażeń sensorycznych, tzn. wrażeń wzrokowych, słuchowych, czuciowych etc. Integracja sensoryczna jest niezwykle ważna dlatego, iż to właśnie dzięki niej mózg jest w stanie wypracować odpowiednie reakcje adaptacyjne na sytuacje, w jakich się znaleźliśmy (np. gdy zbliżamy rękę zbyt blisko do ognia, automatycznie, czując ból, ją cofamy).

Co ciekawe, integracja sensoryczna rozpoczyna się już w okresie płodowym. Oznacza to, że dziecko jeszcze przed narodzinami zaczyna rozpoznawać np. dźwięki, oswaja się z głosem matki etc. Proces sensorycznego integrowania ten powinien zakończyć się w okolicach siódmego roku życia. Jeśli jednak zostaje on zaburzony, dziecko zaczyna mieć poważne problemy w codziennym funkcjonowaniu. Może mieć wówczas trudności z koordynacją ruchową, świadomością ciała czy prawidłowym napięciem mięśniowym, a nawet ruchami gałek ocznych. Dysfunkcje w zakresie integracji sensorycznej powodują również późniejsze kłopoty z rozwojem społeczno-emocjonalnym dziecka.

Teoria integracji sensorycznej

Teoria integracji sensorycznej została stworzona w latach 60. XX wieku przez amerykańską terapeutkę i badaczkę dr Jane Ayres (1920-1989). Wskazała ona na możliwe liczne związki między integracją sensoryczną a uczeniem się. Jej dwie najważniejsze publikacje poświęcone tematyce integracji sensorycznej to książki zatytułowane Sensory Integration and Learning Disorders oraz Sensory Integration and the Child. Niemniej do rozwoju owej teorii przyczynili się również inni badacze, np.: J. B. De Quiros, Z. Mailloux, K. Larington, W. Dunn czy A. DeGangi. Warto również dodać, iż w Polsce działa Polskie Stowarzyszenie Terapeutów Integracji Sensorycznej.

Teoria integracji sensorycznej oparta jest na pięciu założeniach wywodzących się z dokonań neurologii oraz tzw. teorii zachowania. Owe założenia to:

plastyczność neuronalna
sekwencyjny rozwój procesów integracji sensorycznej
integralność systemu nerwowego
reakcje adaptacyjne
wewnętrzny pęd do rozwoju (posiadany przez każde dziecko).

Założenie zwane plastycznością neuronalną odnosi się do faktu, iż mózg jest zdolny do modyfikacji, jest plastyczny. Chodzi po prostu o to, iż system nerwowy może wypracować sobie inne reakcje, inny sposób działania, jeśli poddany będzie działaniu odpowiednich bodźców sensorycznych. Stymulacja wydaje się być w zakresie plastyczności mózgu najważniejsza, niemniej również zaangażowanie samego dziecka w realizowanie zadań mających na celu wprowadzenie zmian w działaniu jego układu nerwowego jest dla ich efektów niezwykle istotne.

Procesy integracji sensorycznej są, zgodnie z teorią integracji sensorycznej, sekwencyjne. Oznacza to, iż zachowania bardziej złożone wynikają z reakcji prostych, podstawowych i już wykształconych – te pierwsze wypracowują się i rozwijają w oparciu o te drugie. Tak samo wyższe struktury mózgowe wynikają z tych niższych, a więc ośrodki podkorowe działają współzależnie z korowymi. To właśnie wspomniana wyżej integralność systemu nerwowego.

Reakcje adaptacyjne to prawidłowe reakcje na dane sytuacje zachodzące w danym środowisku. Wypracowywane są dzięki integracji sensorycznej, ale warto również dodać, iż same się do jej rozwoju przyczyniają. Tym samym kształtowanie się integracji sensorycznej oraz reakcji adaptacyjnych jest relacją, której obie strony się wzajemnie warunkują i stymulują.

Teoria integracji sensorycznej opiera się również na założeniu, iż każde dziecko w sposób bezrefleksyjny (intuicyjny) dąży do tego, by dostarczać sobie potrzebnych bodźców. Ma więc ów naturalny pęd do rozwoju.

Objawy zaburzeń integracji sensorycznej

Zaburzenia integracji sensorycznej to nieprawidłowości mające miejsce w zakresie rozpoznawania oraz przetwarzania i analizowania bodźców sensorycznych. Mogą one przejawiać się na wiele sposobów. Najważniejsze to:

obniżona wrażliwość na bodźce sensoryczne (lub nadwrażliwość na owe bodźce)
nieprawidłowa koordynacja ruchowa
trudności ze skupianiem uwagi i problemy w nauce
opóźnienia w rozwoju mowy
brak odpowiedniej aktywności ruchowej (nadaktywność lub ospałość, letarg)
problemy z szeroko rozumianym prawidłowym zachowaniem się
„niezdarność”.

Ponadto, dzieci wykazujące zaburzenia integracji sensorycznej mogą:

być płaczliwe
mieć problemy z zasypianiem
mieć trudności w samodzielnym przyjmowaniu stałych pokarmów źle tolerować zabiegi higieniczne i kosmetyczne (obcinanie i czesanie włosów, smarowanie kremem, czyszczenie uszu etc.)
mieć problemy z utrzymaniem głowy w odpowiedniej pozycji
mieć niską samoocenę
być impulsywne, nerwowe i uparte
niepewnie wchodzić po schodach i schodzić z nich; mieć silny lęk wysokości
dziwnie trzymać w dłoniach przedmioty codziennego użytku (nożyczki, sztućce, szczotkę etc.)
mieć kiepską orientację w terenie
mylić strony (prawą i lewą)
szybko się męczyć.

Zaburzenia integracji sensorycznej towarzyszą wielu chorobom i dysfunkcjom, w tym np. autyzmowi, ADHD, niepełnosprawności intelektualnej etc.

Diagnostyka zaburzeń integracji sensorycznej

Podstawą diagnostyki zaburzeń integracji sensorycznej jest stwierdzenie, czy niepokojące objawy nie są symptomami zaburzeń innej natury, tzn. czy dziecko nie ma np. problemów ze wzrokiem czy słuchem. Jeśli jednak organy odpowiedzialne za odbieranie bodźców są prawidłowo rozwinięte, konieczne są dalsze badania, testy etc. Należą do nich np.:

1. Dokładny wywiad z rodzicami/opiekunami dziecka dotyczący m.in. przebiegu ciąży matki dziecka oraz porodu, stanu zdrowia dziecka, postępów czynionych w obszarze rozwoju ruchowego, rozwoju mowy etc.

2. Testy Południowokalifornijskie (SCSIT) oceniające m.in.:

równowagę
praksje oralne (umiejętności wykonywania ruchów przez wargi, język oraz inne części składowe aparatu artykulacyjnego)
planowanie ruchu
zdolność do różnicowania bodźców dotykowych
koordynację wzrokowo-ruchową

3. Obserwacja kliniczna oceniająca m.in.:

pracę mięśni dziecka
pracę gałek ocznych dziecka
poziom pobudzenia systemu przedsionkowego dziecka
lateralizację dziecka (czyli naturalną asymetrię czynnościową prawej i lewej strony ciała)
obserwacja dziecka w warunkach jak najbardziej zbliżonych do tych dla niego naturalnych, typowych
obserwacja reakcji dziecka na wybrane przez diagnostę sprzęty diagnostyczne.

Warto wiedzieć, iż zaburzenia integracji sensorycznej powinny być diagnozowane jedynie przez certyfikowanych specjalistów (terapeutów). Stwierdzenie owych dysfunkcji jest bowiem procesem bardzo złożonym i trudnym, a od powodzenia diagnostycznych działań zależeć będzie to, czy dziecko poddane zostanie terapii i jak będzie ona przebiegać. Dlatego właśnie prawidłowo postawiona diagnoza zawsze zawiera:

opis problemu, z jakim do diagnosty zgłosili się rodzice dziecka
wyniki obserwacji klinicznej
wyniki (koniecznie liczbowe!) Testów Południowokalifornijskich
najważniejsze dane zebrane w wywiadzie
najważniejsze dane zebrane w toku obserwacji dziecka
zdiagnozowane nieprawidłowości
ramowy program terapii oraz dodatkowe wskazówki.

Terapia zaburzeń integracji sensorycznej

Terapia zaburzeń integracji sensorycznej opracowywana jest w oparciu o wyniki przeprowadzonych badań i obserwacji. Oznacza to więc, iż jest zawsze dopasowywana do indywidualnych czynników, indywidualnej sytuacji stanu i problemów danego dziecka.

Terapia dysfunkcji integracji sensorycznej opiera się na ruchu. Prowadzone w jej ramach ćwiczenia prowadzone są w pomieszczeniach o odpowiednich wymiarach, tj. w takich, które są na tyle małe, aby dziecko nie czuło się w nich zagubione oraz by terapeuta mógł kontrolować, co się z nim dzieje, ale i na tyle duże, by dziecko mogło swobodnie wykorzystywać odpowiedni sprzęt i swobodnie się ruszać. Warto pamiętać o tym, iż każde dziecko powinno mieć jednego, stałego terapeutę.

Nieodłącznym elementem terapii jest również zaangażowanie rodziców. Muszą oni bacznie obserwować swoją pociechę, by jak najszybciej zauważać zachodzące na polu jego integracji sensorycznej zmiany (lub, tym bardziej, ich brak). Powinni również wykonywać z dzieckiem odpowiednie (tj. zalecone przez terapeutę) zadania czy ćwiczenia, podejmować odpowiednie aktywności i działania etc. Do najważniejszych z nich należą:

utrzymywanie z dzieckiem fizycznego kontaktu (przytulanie, głaskanie etc.)
utrzymywanie z dzieckiem kontaktu kinestetycznego (noszenie na rękach, bujanie etc.)
pomaganie dziecku w poznawaniu różnych rzeczy; różnych faktur, temperatur, wilgotności etc.
słuchanie z dzieckiem muzyki i granie z nim na instrumentach
uprawianie z dzieckiem sportów
pokazywanie dziecku, jakie dźwięki wydają różne przedmioty (gdy się o siebie ocierają, gdy w siebie uderzają etc.)
zachęcanie dziecka do lepienia z plasteliny, modeliny czy masy solnej, malowania, rysowania, układania klocków etc.
zachęcanie dziecka do wąchania i smakowania różnych produktów spożywczych
ograniczanie zajęć statycznych dziecka (jak np. siedzenie przez telewizorem czy komputerem).

Metoda A. Tomatisa w terapii zaburzeń integracji sensorycznej

Istotnym i bardzo efektywnym elementem terapii zaburzeń integracji sensorycznej okazuje się być metoda A. Tomatisa. Proponowany przez nią trening słuchowy pozwala bowiem na znacznie zredukowanie wielu towarzyszących jej objawów, w tym zaburzeń uwagi słuchowej, zaburzeń koncentracji i nadwrażliwości słuchowej. Warto również zauważyć, iż metoda A. Tomatisa przynosi bardzo dobre rezultaty w zakresie uwalniania od stresu, z którym to cierpiące na brak odpowiedniej integracji sensorycznej dzieci mają duży problem.

Podsumowując; metoda A. Tomatisa, jako trening słuchowy, w połączeniu ze standardową terapią ruchową stanowi kompleksowe narzędzie terapeutyczne obejmujące najważniejsze obszary dotknięte sensoryczną dezintegracją.