Mutyzm – milczące dzieci

Niektóre dzieci to prawdziwe gaduły – próbują rozmawiać ze wszystkimi, o wszystko pytają i o wszystkim chcą opowiadać. Inne takich skłonności nie wykazują lub wykazują je w stopniu minimalnym. Rodzice małych milczków są najczęściej zaniepokojeni brakiem chęci dzieci do werbalnej komunikacji. Czy ich zachowanie wynikać może z poważnych zaburzeń fizjologicznych lub emocjonalnych? Okazuje się, że tak. Nazywamy je wówczas mutyzmem.

Czym jest mutyzm?

Mutyzm określa się jako brak lub znaczne ograniczenie mowy przy jednoczesnym jej rozumieniu i zachowaniu możliwości komunikowania się pisemnego. Jest to więc sytuacja, w której dziecko wie, czego dotyczą kierowane do niego wypowiedzi, jest w stanie nauczyć się pisać i czytać, rozumie znaczenie słów etc., niemniej samo nie mówi lub mówi bardzo rzadko, nie wykazuje chęci do mówienia spontanicznego i nie poszukuje okoliczności, w których może zainicjować konwersację.

Rodzaje mutyzmu

Mutyzm jest zaburzeniem posiadającym różne przyczyny oraz w pewnym sensie również różne objawy. Choć każdy partykularny przypadek mutyzmu jest przypadkiem indywidualnym, specjaliści wyróżniają kilka jego rodzajów. Należą do nich:
– mutyzm organiczny
– mutyzm funkcjonalny.

O mutyzmie organicznym mówimy wtedy, gdy za kłopoty z mową odpowiedzialne są różnego rodzaju uszkodzenia obwodowych narządów mowy, nieprawidłowości w budowie jamy ustnej, podniebienia, krtani języka etc. oraz uszkodzenia mózgu.

Mutyzm funkcjonalny to, ogólnie rzecz biorąc, permanentna niechęć do mówienia. Dzieli się on na:
– mutyzm całkowity
– mutyzm selektywny
– mutyzm selektywno-sytuacyjny.

Dzieci cierpiące na mutyzm całkowity nie mówią w ogóle, tj. niezależnie od sytuacji, w jakiej się znalazły, otoczenia, w jakim przebywają etc. Niekiedy zdarza się im za to krzyczeć bądź używać tzw. bezgłośnego szeptu. Zwykle nie maja jednak problemów z kiwaniem czy kręceniem głową w odpowiedzi na stawiane im pytania. W pewnej mierze komunikują się więc niewerbalnie.

Mutyzm selektywny charakteryzuje się tym, że dziecko jest w stanie mówić, ale robi to jedynie np. w wybranym kręgu bliskich mu osób. Może więc rozmawiać z rodzicami czy rodzeństwem w domu, lecz nie odzywa się, gdy przyjdą do nich goście, gdy zostanie o coś zapytane przez ekspedienta w sklepie, przedszkolankę etc. Mutyzm selektywny uznawany jest za fobię społeczną.

Mutyzm selektywno-sytuacyjny to zaburzenie polegające na tym, iż dziecko nie jest w stanie komunikować się werbalnie w wybranych sytuacjach i z wybranymi osobami (rozmawia rówieśnikami, ale tylko w wybranych okolicznościach, np. poza terenem szkoły, z nauczycielem, ale tylko gdy jest z nim sam na sam etc.). Najczęściej pojawia się, gdy maluch idzie do przedszkola czy szkoły, a więc w sytuacjach nowych, do tej pory mu nieznanych. Mutyzm tego typu jest najczęściej zaburzeniem przejściowym i mija po kilku czy kilkunastu tygodniach, gdy dziecko przyzwyczai się do nowego środowiska.

Przyczyny mutyzmu

Przyczyny mutyzmu, na co zostało już wskazane w poprzednim akapicie, różnią się w zależności od tego, o którym z jego typów mówimy. I tak, przyczyny mutyzmu organicznego są… organiczne. Nie wynikają więc ani z niechęci dziecka do komunikacji, ani traum czy stresu, ale z uszkodzeń i nieprawidłowości dotyczących organów jego ciała. Mutyzm funkcjonalny, przeciwnie, pojawia się wtedy, gdy wszystkie z organów odpowiedzialnych za szeroko rozumiane mówienie działają w sposób jak najbardziej prawidłowy.

Przyjmuje się, że za mutyzm funkcjonalny jest pewnego rodzaju odpowiedzią dziecka na sytuacje trudne, traumatyczne (szczególnie mutyzm całkowity może być reakcją na traumę), nowe; sytuacje zagrożenia lub szoku etc. Może również wynikać z problemów dziecka z rozwojem emocjonalnym czy społecznym. Niestety, nie zawsze przyczyna zaburzeń związanych z mutyzmem jest możliwa do jednoznacznego ustalenia.

Mutyzm – diagnostyka

W procesie diagnostycznym kwestią podstawową jest stwierdzenie, czy problem dziecka, które nie mówi, wynika z przyczyn organicznych czy emocjonalnych. Bada się więc jego stan somatyczny i psychiczny; poszukuje się zaburzeń słuchu czy różnego rodzaju neurologicznych problemów mogących stanowić podłoże mutyzmu (tu: organiczego). Jeśli pod względem fizjologii słuchu dziecko jest zdrowe, a także wykluczono u niego autyzm i schizofrenię, których objawem może być również niemówienie, stwierdzić można, iż za jego niechęć do komunikacji werbalnej odpowiedzialne są zaburzenia lękowe, fobia, stres etc.

Mutyzm selektywny rozpoznawany jest u dzieci, u których zachowania z zakresu komunikacji werbalnej są przewidywalne (na podstawie obserwacji jednoznacznie stwierdzić można, kiedy dziecko jest w stanie swobodnie się komunikować, a w jakich milczy) oraz utrwalone w czasie (tj. być zauważalne, ciągle, przez przynajmniej miesiąc).

Mutyzm – skutki

Zachowanie dzieci cierpiących na mutyzm może być w nowym środowisku – przedszkolu czy szkole – interpretowane jako objaw krnąbrności, zuchwalstwa, arogancji czy braku szacunku, braku zainteresowania drugim człowiekiem etc. Niekiedy dzieci, które nie są zbyt skłonne do wypowiadania się, uznawane są za nieśmiałe, przez co na każdym niemal kroku zachęca się je do podejmowania tego typu inicjatyw.

Błędne rozumienie zachowań dzieci zmagających się z mutyzmem może jedynie pogłębić ich problem. Przypomnijmy, iż najczęściej wynika on z różnego rodzaju lęków czy nieprzyjemnych doświadczeń – reagowanie złością czy sarkazmem na niechęć dziecka do komunikacji wcale nie pomoże mu się otworzyć, lecz dodatkowo go zestresuje. Brak zrozumienia i niewłaściwe postępowanie sprawiają więc, że dzieci coraz bardziej się w sobie zamykają i czują się coraz bardziej osamotnione (mutyzm nie charakteryzuje się tym, iż dziecko nie ma potrzeby nawiązywania relacji, potrzeby bliskości czy potrzeby komunikacji – po prostu nie może czy nie umie realizować się w perspektywie werbalizowania swych myśli, potrzeb etc.).

I tak, skutki mutyzmu mają bardzo szeroki zakres. Powoduje on bowiem tak problemy z przystosowywaniem się do funkcjonowania w społeczeństwie, jak i zaburzenia emocjonalne, a nawet problemy z nauką (oczywiście w sposób pośredni, gdyż mutyzm, sam w sobie, nijak nie jest związany z niższą inteligencją czy mniejszymi kompetencjami poznawczymi).

Terapia dzieci z mutyzmem

Odpowiednio szybkie podjęcie terapii jest w przypadku mutyzmu ważne o tyle, że stanowi jedyny sposób na zredukowanie czy nawet wyeliminowanie płynących z niego konsekwencji, które to opisane zostały w poprzednich paragrafach. Pamiętajmy, iż milczenie z czasem staje się dla dziecka nawykiem, z którym coraz trudniej będzie mu się rozstać.

Leczenie mutyzmu wymaga kompleksowego podejścia do problemu. Obejmuje więc terapię tak psychologiczną, jak i logopedyczną. Bardzo ważną rolę pełnią w nim również rodzice chorego dziecka oraz jego opiekunowie przedszkolni czy nauczyciele. Ci ostatni muszą od samego początku mieć świadomość tego, z jakim problemem zmaga się dziecko, aby wiedzieć, jak mają się wobec niego zachowywać, jak mają interpretować jego milczenie etc.

Każdy, kto przebywa z dzieckiem cierpiącym na mutyzm musi wiedzieć, że nie wolno malucha do niczego zmuszać, że nie można go niczym szantażować, ani reagować w sposób agresywny na jego niemoc. Zachowania tego typu są nie tylko nieakceptowalne same przez się, lecz również i po prostu nieskuteczne. Aby pomóc dziecku cierpiącemu na mutyzm, należy bezustannie stwarzać dlań warunki sprzyjające otwieraniu się i komunikacji, dawać mu poczucie bezpieczeństwa, akceptacji etc.

Warto również dodać, iż w przypadkach, w których mutyzm spowodowany został jakimś konkretnym wydarzeniem wywołującym skrajnie negatywne emocje (pobicie, wypadek, utrata rodzica etc.), najważniejszym elementem terapii jest praca z psychologiem, dzięki której dziecko poradzi sobie ze swoją traumą. W przeciwnym razie walczyć będziemy jedynie ze skutkami, a nie z przyczyną zaburzenia.

Metoda A. Tomatisa a terapia dzieci ciepiących na mutyzm

Trening słuchowy zgodny z metodą Alfreda Tomatisa jest doskonałym uzupełnieniem klasycznej terapii dzieci cierpiących na mutyzm. Po pierwsze przyspiesza on rozwój mowy i niweluje różnego rodzaju zaburzenia mające miejsce na jego płaszczyźnie. Pomaga również lepiej radzić sobie ze stresem, wzmacnia poczcie własnej wartości oraz kontrolę nad emocjami, dodaje odwagi i uspokaja dziecko. Stanowi więc odpowiedź na wszystkie potrzeby dzieci mających problemy z komunikacją werbalną, niwelując nie tylko ich przyczyny i objawy, ale też i skutki. Oddziałuje więc na kompetencje komunikacyjne oraz szeroko rozumiane samopoczucie dziecka w sposób kompleksowy.